اجتهاد اخلاق‌گرا؛ طرحوارۀ تأثیر آموزه‌های اخلاقی بر استنباط فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه اخلاق نظری پژوهشکده اخلاق و روان‌شناسی‌‌، پژوهشگاه قرآن و حدیث‌‌، قم، ایران.‏

چکیده

در دوران معاصر - به دلیل قرابت فقه و اخلاق اسلامی - نحوۀ اثرگذاری این دو علم بر یک‌دیگر مورد توجه اندیشمندان قرار گرفته است. در پژوهش حاضر از طریق بررسی تأثیرات علم اخلاق بر استنباط احکام فقهی، در پی معرفی طرح جدیدی از تأثیرگذاری آموزه‌های اخلاقی بر استنباط فقهی با عنوان «اجتهاد اخلاق‌گرا» هستیم. اجتهاد اخلاق‌گرا، طرحی است که در آن استنباط فقهی در کنار رفتار به ملکات و ویژگی‌های درونی نیز توجه می‌شود. در این سبکِ اجتهاد، هدف «علم فقه» دستیابی به سعادت انسان است و نه صرف یافتن حجّت. در این طرح، فقیه باید به چارچوب کلی اخلاق عقلانی، اخلاق حرفه‌ای اجتهاد و اخلاق باور فقهی بپردازد و به لوازم آن متعهد باشد، در حوزۀ موضوعات فقهی، موضوعات جدیدی را مورد توجه قرار داده و موضوعات پیشین را با توجه به انسان‌شناسی عمق بخشد، در حوزۀ احکام استنباطی نیز به قرائن‌‌ و قواعد اخلاقی که معمولاً مورد غفلت واقع می‌شود، توجه کند. اجتهاد اخلاق‌گرا طرحی برای دستیابی به هماهنگی هر چه بیشتر میان احکام فقهی و احکام اخلاقی و استنباطات فقهیِ قابل دفاع به لحاظ اخلاقی است. 




 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Ethical-Oriented Ijtihad: A Framework for the Influence of Ethical Teachings on Jurisprudential Inference

نویسنده [English]

  • Seyyed Mohammad Baqer Mirsane
Assistant Professor, Department of Theoretical Ethics, Research Institute for Ethics and Psychology, Quran and Hadith Research Center, Qom, Iran
چکیده [English]

In contemporary times, due to the close relationship between Islamic jurisprudence (fiqh) and ethics, scholars have increasingly focused on how these two disciplines influence one another. This study introduces a new framework, termed "Ethical-Oriented Ijtihad," which explores the impact of ethical teachings on the derivation of Islamic legal rulings. Ethical-oriented ijtihad emphasizes not only the outward behavior but also the inner virtues and moral character of individuals in the process of jurisprudential inference. In this approach, the ultimate goal of fiqh is the attainment of human well-being and happiness, rather than merely identifying binding evidence (hujjah).This framework requires jurists to adhere to the broader principles of rational ethics, professional ethics in ijtihad, and belief ethics in jurisprudence. It encourages jurists to explore new ethical dimensions in fiqh-related issues, reevaluate traditional subjects with a deeper anthropological perspective, and give due consideration to moral evidence and principles that are often overlooked in the process of inference. Ethical-oriented ijtihad seeks to achieve greater harmony between ethical and legal rulings, resulting in jurisprudential conclusions that are defensible from a moral standpoint.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Jurisprudence/ Fiqh and Ethics
  • Ethical Influences
  • Ethical-Oriented Ijtihad
  • Jurisprudential Inference
  • Virtue Ethics
فهرست منابع
ابن بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق). (۱۴۱۳ق). کتاب من لا یحضره الفقیه. (تصحیح: علی‌اکبر غفاری). قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن شهید ثانى، حسن بن زین الدین (بی‌تا). معالم الدین و ملاذ المجتهدین. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
انصاری، مرتضی (شیخ انصاری). (۱۴۱۴ق)‌‌. رسائل فقهیة‌‌. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
انصاری، مرتضی (شیخ انصاری). (۱۴۱۵۔ الف). المکاسب. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
انصاری، مرتضی (شیخ انصاری). (۱۴۱۵۔ ب)‌. النکاح‌. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
انصاری، مرتضی (شیخ انصاری). (۱۴۲۸ق)‌‌‌. فرائد الأصول‌‌. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى.
آملى‌‌، محمد تقى (۱۳۸۰)‌‌. مصباح الهدى فی شرح العروة الوثقى‌‌. تهران: مؤلف.
بهبهانی محمدباقر بن محمد اکمل. (۱۴۱۵ق). الفوائد الحائریة. قم: مجمع الفکر الإسلامی.
بهبهانی محمدباقر بن محمد اکمل. (۱۴۲۶ق). حاشیة الوافی. قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی.
بهبهانى، محمد باقر بن محمد اکمل. (۱۴۱۵ق). الاجتهاد و التقلید (الفوائد الحائریة). قم: مجمع الفکر الإسلامی.
بهبهانى، محمد باقر بن محمد اکمل. (۱۴۱۷ق). حاشیة مجمع الفائدة و البرهان. قم: مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی.
بهبهانى، محمد باقر بن محمد اکمل. (۱۴۲۴ق). مصابیح الظلام. قم: مؤسسة العلامة المجدد البهبهانی.
تجلیل تبریزی‌‌، ابوطالب. (۱۴۱۷ق)‌‌. معجم المحاسن و المساوئ‌‌. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم.
حُرّ عاملى‌‌، محمد بن حسن (شخ حُرّ عاملی). (۱۴۰۹ق)‌‌. وسائل الشیعة‌‌. قم: انتشارات مؤسسة آل البیت (ع)‌.
حلّى‌‌، حسن بن یوسف بن مطهر اسدى (علامه حلّی). (۱۴۱۳ق)‌. قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام‌‌. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‌.
راغب اصفهانی‌‌، حسین بن محمد بن مفضل.‌‌ (۱۳۷۳). الذریعة إلی مکارم الشریعة‌. قم: الشریف الرضی‌‌.
سیستانى‌‌، سید على حسینى. (۱۴۱۴ق)‌‌. الرافد فی علم الأصول‌‌. (تقریرات قطیفی منیر)‌‌. قم: چاپ لیتوگرافی حمید‌.
شهید ثانی، زین الدین بن على عاملى‌. (۱۴۱۳ق). مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام‌‌. قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة‌‌.
شیخ مفید‌‌، محمّد بن محمد بن نعمان عکبرى. (۱۴۱۳ق)‌‌. أحکام النساء‌‌. قم: کنگره جهانى هزاره شیخ مفید (ره).
صادقی‌‌، مسعود.‌‌ (۱۳۹۳). نقدی بر کتاب اخلاق دین‌شناسی ابوالقاسم فنایی‌‌. سایت فرهنگ امروز‌‌. شناسه خبر: 22149 و 22680 و 23226 و 24333 سرویس اندیشه‌‌.
صانعی، یوسف. (۱۳۹۰). قاعده عدالت و نفی ظلم به ضمیمه گفت‌و‌گو با آیة اللّه صانعی. قم: انتشارات فقه الثقلین.
صدر، سید محمد باقر (شهید صدر). (۱۴۱۷ق). بحوث فی علم الأصول‌‌. (تقریرات سید محمود هاشمی)‌‌. قم: موسسه دائره المعارف فقه الاسلامی.
صرامی، سیف اللّه؛ علی‌اکبریان، حسنعلی. (۱۳۹۶). قاعده نفی ظلم. دو فصلنامه مطالعات فقه معاصر. ۲(۴).
ضیائی‌فر، سعید. (۱۳۸۹). گونه هاى تأثیر اخلاق در فقه و اجتهاد. فصلنامه فقه. 17 (64).
طباطبایی، سید محمد حسین (علامه طباطبایی). ‌(۱۳۹۰). المیزان فی تفسیر القرآن‌‌. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‌.
طوسى‌‌، محمد بن حسن (شیخ طوسی). (۱۳۸۷)‌‌. المبسوط فی فقه الإمامیة‌‌. تهران: المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة.
غزالی‌‌، محمد بن محمد (بی‌تا)‌‌. إحیاء علوم الدین‌‌. بیروت: دار الکتاب العربی‌‌.
فنایی‌‌، ابوالقاسم. (۱۳۹۴)‌‌. اخلاق دین‌شناسی‌‌. تهران: نشر نگاه معاصر‌.
فیض کاشانی‌‌، ملا محمد محسن.‌‌ (۱۳۳۹). المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء‌‌. (تصحیح : علی اکبر غفاری)‌‌. تهران: مکتبة الصدوق.
فیض کاشانی، ملا محمد محسن. (۱۳۸۳)‌. الشافی فی العقائد و الأخلاق و الأحکام‌‌. تهران: لوح محفوظ.
فیض کاشانى‌‌، ملا محمد محسن‌‌. (۱۴۱۸ق). النخبة فی الحکمة العملیة و الأحکام الشرعیة‌‌. تهران: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامى‌.
کامکار‌‌، حسین (۱۳۹۷)‌‌. بررسی انتقادی دیدگاه فنایی دربارۀ حجّیت ظنون عقلی. فصلنامه نقد و نظر‌‌. 21‌‌(92).
کلینى‌‌، محمد بن یعقوب. (۱۴۰۷ق)‌‌. الکافی‌‌. تهران: دار الکتب الاسلامیة.
مسکویه‌‌، احمد بن محمد رازی (۱۳۸۱). تهذیب الاخلاق‌‌. (ترجمه: علی‌اصغر حلبی)‌‌. تهران: اساطیر.
مصباح یزدی، محمد تقی (۱۳۹۱). اخلاق در قرآن. (تحقیق و نگارش: محمدحسین اسکندری). قم: مرکز انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
مطهری، مرتضی. (۱۳۷۲). مجموعۀ آثار استاد شهید مطهری. تهران: صدرا.
مکی‌‌، ابو طالب محمد بن علی. (۱۴۱۷ق)‌‌. قوت القلوب فی معاملة المحبوب و وصف طریق المرید إلی مقام التوحید‌‌. بیروت: دار الکتب العلمیة.
مکارم شیرازى‌‌، ناصر. (۱۳۷۰)‌‌. القواعد الفقهیة‌‌. قم: مدرسه الامام على بن ابى طالب‌.
منتظرى‌‌، حسینعلى.‌ (۱۴۰۹)‌. دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة‌‌. قم: نشر تفکر.
موسوی خمینی، سید روح اللّه (امام خمینی). (۱۳۸۲)‌. شرح حدیث جنود عقل و جهل‌‌. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
موسوی خمینی، سید روح اللّه (امام خمینی). ‌(۱۳۸۹). صحیفه امام‌‌. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (ره).
موسوی خمینی، سید روح اللّه (امام خمینی). (۱۴۱۸ق). الاجتهاد و التقلید. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى(ره).
موسوی خمینی، سید روح اللّه (امام خمینی). (۱۴۲۱ق). کتاب البیع‌‌. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)‌‌.
موسوی خمینی، سید روح اللّه (امام خمینی). (۱۴۲۷ق)‌. أنوار الهدایة فی التعلیقة على الکفایة‌‌. تهران: مؤسسة تنظیم و نشر تراث الإمام الخمینی‌‌.
موسوی خمینی، سید روح اللّه (امام خمینی). (بی‌تا). تحریر الوسیلة‌‌. قم: مؤسسه مطبوعات دار العلم‌‌.
موسوی خویى‌‌، سید ابوالقاسم‌‌ (۱۴۲۲). مصباح الأصول‌‌. (تقریرات واعظ حسینى بهسودى محمد سرور)‌‌. قم: مؤسسة إحیاء آثار السید الخوئی.
موسوی خویى‌‌، سید ابوالقاسم. (۱۴۱۰ق)‌‌‌. منهاج الصالحین‌‌. قم: نشر مدینة العلم.
موسوی خویى‌‌، سید ابوالقاسم. (۱۴۱۸ق)‌‌. التنقیح فی شرح العروة الوثقى‌‌. قم: انتشارات لطفی‌.
موسوی خویى‌‌، سید ابوالقاسم.‌‌‌ (۱۴۱۸ق). موسوعة الإمام الخوئی‌‌. قم: مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی (ره)‌‌.
موسوی گلپایگانى‌‌، سید محمد رضا.‌‌‌ (۱۴۱۳ق). هدایة العباد‌‌. قم: دار القرآن الکریم‌‌.
مهریزی، مهدی. (۱۳۷۶). عدالت به‌ مثابه قاعده فقهی. فصلنامه نقد و نظر. ۳(۱۰ و ۱۱). ‌
میر صانع، سید محمد باقر؛ فاضلی، سیداحمد؛ صادقی، هادی. (۱۳۹۹). تأثیرات علم اخلاق بر استنباط احکام فقهی با تأکید بر آرای غزالی در کتاب احیاء علوم الدین. فصلنامه اخلاق‌پژوهی. 3(6).
میرصانع، سید محمد باقر. (۱۴۰۲). اخلاق باور فقهی؛ رویکردها و اصول. فصلنامه مطالعات اخلاق کاربردی. 13(۷۳).
میرصانع، سید محمد باقر؛ صادقی، هادی (در دست انتشار). درآمدی بر تأثیرات آموزه‌های اخلاقی بر استنباط فقهی. قم: نشر دارالحدیث.
نجفى‌‌، محمد حسن. (صاحب جواهر). (۱۴۰۴ق)‌‌. جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام‌‌. بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌‌.
نراقی، احمد بن محمد مهدی. (۱۳۷۸). معراج السعادة. قم: هجرت.
نوبهار، رحیم؛ حسینی، سیده ام‌البنین. (۱۳۹۴). قاعده «لزوم معاشرت به معروف» در روابط زن و شوهر. فصلنامه خانواده پژوهی. 11( 1).
واله‌‌، حسین.‌ (۱۳۹۰)‌. عقلانیت مدرن و بحران فقه‌‌. فصلنامه نقد و نظر‌‌. 16(64).